· Η απώλεια από θάνατο, είναι ένα θέμα που τις περισσότερες φορές αποφεύγουμε να συζητήσουμε με τα παιδιά μας. Όπως και πολλά άλλα θέματα ταμπού, (σεξ, ρατσισμός, βία) έτσι και ο θάνατος είναι κάτι που θα αγνοούμε συστηματικά. Το άσχημο είναι πως αποφεύγοντας την ενημέρωση, δεν αποφεύγουμε το γεγονός.
Η απώλεια και το πένθος είναι μια φυσική εξέλιξη και έτσι θα πρέπει να αντιμετωπίζεται και να παρουσιάζεται στα παιδιά.
Η φύση προνοεί να φέρει τα παιδιά αντιμέτωπα με το πένθος πολλές φορές, και τους δίνει την ευκαιρία να το κατανοήσουν και να το σεβαστούν. Όμως ο τρόπος ζωής μας, θέλει να «προστατεύσει» τα παιδιά από αυτή την εμπειρία με αποτέλεσμα το ίδιο το γεγονός, αν και όταν συμβεί, να μην μπορούμε ούτε εμείς σαν ενήλικες ,αλλά ούτε τα παιδιά να το διαχειριστούμε, Ζώντας στην πόλη, ελάχιστα παιδιά έχουν γνώση της φυσικής εξέλιξης και της ζωής. Σπάνια έρχονται αντιμέτωπα με την απώλεια, μιας και δεν έχουν την δυνατότητα να έρθουν σε επαφή με το θάνατο, όπως τα παιδιά στην επαρχεία ή στα παλαιότερα χρόνια, που ένα μεγάλο ευχάριστο γεγονός, σήμαινε το σφάξιμο του οικόσιτου κόκορα. Έχοντας επαφή με το φυσικό περιβάλλον τα παιδιά είναι πιο εύκολο να κατανοήσουν το θάνατο μέσα από το νόημα της ζωής. Η απώλεια ενός κόκορα που ανατρεφόταν για αυτό το σκοπό είναι μια πρώτη επαφή του παιδιού εκείνης της εποχής με το θάνατο, κι αν και ήταν κάποιες φορές επώδυνο κατά κάποιο τρόπο εξοικείωνε τα παιδιά με το μοιραίο. Όταν αργότερα το αγαπημένο κατοικίδιο έχανε την ζωή του, ήταν σαφώς πιο δυσάρεστο αλλά μέχρι ο κύκλος της ζωής να ολοκληρωθεί και ένα παιδί να φτάσει σε σημείο να χάσει ένα αγαπημένο πρόσωπο ( π.χ. προγιαγιά.. αργότερα ίσως παππού κ.ο.κ,)είχε πλήρη συνείδηση της ζωής και είχε πια αποδεχθεί το θάνατο σαν ένα φυσικό γεγονός!
Η ζωή σε πιο βίαιο περιβάλλον και ταυτισμένο με θάνατο ( π.χ. εμπόλεμη περίοδο) δεν σημαίνει εξοικείωση με τον θάνατο. Εξοικείωση με τον θάνατο και το πένθος έχει ένας άνθρωπος όταν μπορέσει κατανόηση την ίδια την ζωή και το νόημά της.
Πριν κάτι τόσο τραγικό και αναπόφευκτο συμβεί καλό θα είναι να μιλήσουμε στα παιδιά. Ανάλογα την ηλικία τους, θα τους εξηγήσουμε με απλά λόγια το μεγαλείο της φύσης να «αλλάζει» τα δεδομένα. Με απλά λόγια, μπορούμε να τους πούμε ότι όλα διαγράφουν ένα κύκλο στον κόσμο, από ένα λουλούδι, ένα φυτό, μέχρι ένα ζωάκι, ή το δικό μας ζωάκι.
Δεν χρειάζεται να τρομάξουμε τα παιδιά και να τα γεμίσουμε ανασφάλειες και άγχος για το αύριο και τους αγαπημένους τους, είναι όμως απαραίτητο να τα ενημερώσουμε και να τα διδάξουμε να σέβονται την ζωή και να την εκτιμούν. Μόνο έτσι θα μπορούν να αντιμετωπίσουν ένα δυσάρεστο γεγονός.
Έτσι , θα βάλουμε σιγά σιγά και τις βάσεις για να τους μιλήσουμε αργότερα για το σεβασμό στην δική τους ζωή ( πώς θα την προφυλάξουν και θα την σέβονται, κράνος στη μηχανή, προφύλαξη στο σεξ, ζώνη ασφαλείας στο αμάξι κλπ.). Τα παιδιά θα πρέπει να γνωρίζουν τις αλήθειες της ζωής. Όχι ότι γεννιόμαστε, ζούμε μεγαλώνουμε και κάποια στιγμή στα βαθιά γεράματα πεθαίνουμε. Αυτό είναι ένας γενικός κανόνας, όμως δεν είναι η πραγματικότητα.
Συζητώντας με τα παιδιά για το θάνατο, μπορεί να ανακαλύψουμε τι γνωρίζουν, αν υπάρχουν παρανοήσεις και εσφαλμένες αντιλήψεις ή να αναγνωρίσουμε αναδυόμενους φόβους και ανησυχίες.
Η ενημέρωση για το πένθος και την απώλεια γίνεται σαφώς αναλόγως την ηλικία του παιδιού.
Βρεφική και πρώτη νηπιακή ηλικία (μέχρι 3 ετών):
Στην ηλικία αυτή το παιδί δεν αντιλαμβάνεται την έννοια του θανάτου και δεν μπορεί να κατανοήσει την έννοια της μόνιμης απώλειας. Σε αυτή την ηλικία το να αναπτύξουμε την έννοια του θανάτου δεν θα έχει κανένα νόημα! Βέβαια αυτό δεν σημαίνει ότι ένα βρέφος δεν είναι ικανό να βιώσει το πένθος , όμως αυτό γίνεται μέσω της θλίψης η οποία αντικατοπτρίζεται στους ενήλικες που το περιβάλλουν.
Προσχολική ηλικία (3 έως 6 ετών):
Τα παιδιά νηπιακής ηλικίας τείνουν να πιστεύουν πως ο θάνατος είναι γεγονός αναστρέψιμο και όχι οριστικό. Αντιλαμβάνονται την απουσία όπως “όταν ο μπαμπάς πάει για ύπνο ή η μαμά λείπει στη δουλειά”. Υπάρχει η αίσθηση πως το πρόσωπο που λείπει θα επιστρέψει. Καλό θα είναι να μην προσπαθήσουμε να αναλύσουμε στο παιδί με βάση την δική μας λογική τι εστί μόνιμη απώλεια και θάνατος. Ίσως η αντίληψή τους για το μέλλον και η ασάφεια που έχουν μέσα τους για θάνατο να λειτουργήσει σαν μια φυσική συναισθηματική ασπίδα γι’ αυτά.
Σχολική ηλικία (έως 10-12 ετών):
Τα παιδιά αρχίζουν να συλλαμβάνουν τη μονιμότητα της απουσίας που συνεπάγεται ο θάνατος. Κυρίαρχα συναισθήματα που αναδύονται στην ηλικία αυτή είναι ο φόβος του θανάτου και η ενοχή. Θεωρούν πως ο θάνατος είναι “μολυσματικός” και πως θα προσβάλει και άλλο μέλος της οικογένειας ή και τα ίδια. Η ηλικία τους επιτρέπει να μιλήσουμε μαζί τους για αξίες στη ζωή και να κατανοήσουν ότι το ίδιο το γεγονός είναι κάτι που δεν προβλέπετε και δεν ελέγχετε από μας.
Εφηβική ηλικία:
Οι έφηβοι έχουν πλήρη επίγνωση του θανάτου και των συνεπειών του. Η αντίληψή τους σχετικά με το θάνατο πλησιάζει πολύ αυτή των ενηλίκων. Η εμφάνιση ψυχολογικών μηχανισμών άμυνας είναι συχνή σε αυτές τις ηλικίες. Ο έφηβος μπορεί να αντιδράσει με κυνικό τρόπο απέναντί στο θάνατο αγαπημένου προσώπου ή υπό τον φόβο και την άρνηση να μην δείξει τα πραγματικά του συναισθήματα , να θεωρηθεί αναίσθητος/η από τους υπόλοιπους ενήλικες.
Στην εφηβεία τα παιδιά τείνουν να «βλέπουν» τα γεγονότα πιο έντονα και πιο συναισθηματικά, γι’ αυτό και σε αυτή την περίοδο της ζωής τους δεν πρέπει να αναλύουμε πολύ τα γεγονότα. Ένας έφηβος ήδη κάνει πολλές συναισθηματικές διεργασίες μέσα του από την φύση του. Αν δεν επιβάλλεται από κάποιο γεγονός, δεν είναι η κατάλληλη περίοδος να αναπτύξουμε τις ενήλικες θεωρίες μας μαζί του.
Συμβουλές
· Ενθαρρύνετε τα παιδιά να μιλήσουν για την απώλεια, φροντίζοντας να ακούτε με προσοχή και αυθεντικότητα και σεβόμενοι τις γνώμες τους, απαντώντας ειλικρινά στις ερωτήσεις τους.
· Κάθε παιδί είναι ξεχωριστό. Η ενημέρωση του παιδιού πρέπει να είναι σύμφωνη με το επίπεδο κατανόησής του, την ηλικία του, τις εμπειρίες του και τις ανάγκες του για πληροφόρηση τη δεδομένη στιγμή.
· Δεν είναι εύκολο να ακούμε τις απορίες των παιδιών σχετικά με την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου, γεγονός που μπορεί να μας φέρει σε δύσκολη θέση, να μας ενοχλήσει ή ακόμη και θυμώσει, ειδικά όταν το παιδί θα ζητάει επανειλημμένα πληροφορίες για το γεγονός. Ενας γονιός που δεν του είναι εύκολο να επεξεργαστεί έννοιες σχετικά με την αρρώστια και τον θάνατο θα μεταδώσει αυτόν τον φόβο που βιώνει και στο παιδί. Είναι καλό οι σημαντικοί ενήλικες του παιδιού να φροντίσουν εξίσου καλά τον εαυτό τους και να επεξεργαστούν τις πεποιθήσεις τους γύρω από αυτό το ζήτημα.
· Παιδιά μικρά σε ηλικία είναι σε θέση να επεξεργαστούν συγκεκριμένες πληροφορίες. Φροντίστε οι απαντήσεις σας να είναι σύντομες, απλές και να τις επαναλάβετε αν κρίνεται σκόπιμο.
· Πολύ συχνά τα παιδιά αισθάνονται ένοχα και θυμωμένα με την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου. Οι γονείς οφείλουν να τα διαβεβαιώσουν πως δεν ευθύνονται τα ίδια για ότι έχει συμβεί και πως θα συνεχίσουν να τα αγαπούν και να τα φροντίζουν.
· Ένα παιδί μπορεί να έχει την ανάγκη να πενθήσει για την απώλεια που έχει βιώσει, για μεγάλο χρονικό διάστημα, συνήθως όχι δικαιολογημένα κατά τους ενήλικες. Στην περίπτωση αυτή, το παιδί χρειάζεται υποστήριξη και κατανόηση για το βίωμά του και “αδειοδότηση” για να μπορέσει να εκφραστεί ελεύθερα και ανοιχτά.
Σχετικά με το αν ένα παιδί επιτρέπεται να δει τον θανόντα ή να παρακολουθήσει την τελετή της κηδείας εξαρτάται απόλυτα από την ηλικία του παιδιού και την ικανότητά του να κατανοήσει την κατάσταση, την ψυχοσυναισθηματική του ιδιοσυγκρασία, τη σχέση του με τον θανόντα και πολύ περισσότερο αν το ίδιο το παιδί θέλει να εμπλακεί στη διαδικασία. Το παιδί δεν θα πρέπει να εξαναγκάζεται ή να καθίσταται ένοχο αν για οποιοδήποτε λόγο δεν θέλει να συμμετάσχει. Από την άλλη πλευρά, ένα παιδί που θα ζητήσει να παρακολουθήσει την τελετή της κηδείας πρέπει να είναι απόλυτα προετοιμασμένο για το τι πρόκειται να ακούσει ή να δει.
Οταν οι ενήλικες σιωπούν και απομονώνουν ένα παιδί από τα γεγονότα το ωθούν σε αυτό που ονομάζεται “συναισθηματική εξορία”. Ουσιαστικά το αποκλείουν από μια υπόθεση που το αφορά άμεσα και θα σημαδέψει τη ζωή του. Αξίζει να δόσουμε στα παιδιά και τους εφήβους το μήνυμα ότι μπορούν να αντιμετωπίσουν και να ανταπεξέλθουν στις δυσκολίες της ζωής και πως αξίζει να ενημερώνονται και να συμμετέχουν σε όσα συμβαίνουν.
Σταυρούλα Δριβάκου
Για περισσότερες πληροφορίες, συζήτηση και συμβουλές επισκεφθείτε την ομάδα στο facebook Ο Κήπος της ΕΔΕΜ https://www.facebook.com/groups/414095901999495/?fref=ts